یادی مختصر از نخبه گان تاریخ و ادب فارسی درهزارهء اول قمری
محـمد نادر ظــهـیر   محـمد نادر ظــهـیر

 تقدیم به  پارسی دانان دانشجو و دانش پـژوه  

 

نبشتهء ذیل بخشی از کتاب آمادهء چاپ اینجانب تحت نام ( گلبرگ از ادبستان شرق ) میباشد که انشاءالله در آتــیه به دسترس ادب دوستان عزیز قرار خواهد گرفت.

 

 

 

 ((  یادی مختصر از نخبه گان تاریخ و ادب فارسی درهزارهء اول قمری))

 

 

دراین برهــه از باب حاضــر سخـــن

بــگویم ز ارباب دانـــــش و فــــــــن

 

                            باصــــلاح فــــکر و زبـــان و کـــلام

                            ســـعی کل واحــــد بـــــــسعی تمـــام

 

ابوحفص ســغدی روشـــن ضمــیـر

بــه آهـــوی کـــوهــی بگفـتا بشـعـر

 

                            بگــفتا بــشعــــرش  چه لــذت بـــود

                            بـــهنــگام یکــصد ز هــــــجـرت بود

 

به ایــــام مــــأمـــون عـــبــاســـیان

از عـــــباس مـروزی گوهــر نشان

 

                            قــــصاید چــه زیبا پــدیــدار گـــشت

                            بــه الــطاف ســـلطان سزاوار گشت

 

چــو طاهـــــر بیـامـــد به قرن ثلاث

ابـوالفــتح رسید و سپس بوالعباس

 

                            بدربار وی چـون ادب جـــــا گـرفت

                            ز مـــرو  و  هـــری تا بخارا گرفت

 

فیروز از یـمن شد درآن غـــافـــــله

وراق محموداسـت و سپس حننظله

 

 

                            محـمد اســیر شد درآن روز گـــــار

                            بدســــتان یعــــقوب لـــیث صــــفار

 

بعـــــهـــد قــــلیلـی که صــــفار بود

ربـــاعی پــــدیـــدار دربـــــار بـــود

 

                            مــــیان شــــهیـران شــــعـــر وادب

                            ز گــرگان  سلــیـک ، پدر بود نسب

 

ســپس خانــــدان ســـــامان رسیـد

نظـــام ادب  در خــــراسان رســید

 

                            اســـد ابــن ســامان و پــــوران وی

                            بیـــش از یکـــصد آمــد دوران  وی

 

خـــراسان بفرهنگ خود خـوگرفت

تـــوان در میانــگــاه و بازو گرفت

 

                            بـو اسحق و نصر و کسائی – شهید

                            معــمر ز گرگــان فـــــرواری فقــــید

 

بصـــدها ادیب از هـــزاران چـــمن

به اطـــراف  و اکـــناف این انجمن

 

                            ابـــونـــصر حکیــمی سخـــنوررسید

                            دقــــیقی از آن جـــمع مـــنور رسـید

 

چو عمار مـرو  و شــــکور پـــــــدر

مــراد تــخـــاری در ایـــن رهـگـــذر

 

                                اگـــر رودکـــی مـرد داســـتان نبود

                                غــزل این چــــراغ شــبســتان نبود

 

به کمـــتر زمانیــکه حاصـــل بـــود

بـــیان مشـــــرح مــــشکـــل بــــود

 

                            ســـــلاطـــین غــزنیـــن اندر شــدند

                            بــه پنج کـم ز چهارصد مهـتر شدند

 

 

شـهـنـشاه دانــا چــو محــمود گشت

فــکوران بــه کاشـانه افــزود گشت

 

فراخــــــوانــد ادیـــبان صـــاحبـنظر

چو یـــونان بـه بوسـتان علم وهنـر

 

شـهـیران هفتن ، نــجـومــند و نـور

بـباغ { لــطایـف} به شـعـر وشعـور

 

                            بیــامـد هــنــرمنــد و دانـــا ، درآن

                            فهـــیم و عــقـــیل ونکو اخــــتران

 

در آن شهر مــنوچهر دامـغان بــود

حـــکیم ســـنائی بــو ریــحـــان بود

 

                            چو فردوسی ازطوس بغزنین رسید

                            جـهان هـنر رو  بـــه تمـکین رسید

 

حـــسن ابن احمـد لقــب عــنـصری

فـــرخی تـوانــگر بـــه نـظـم  دری

 

                            اســـد آمـد از طـوس بـه دربار شاه

                            به شش کوکب افـزود درآن بارگــاه

 

اگــرعـســجدی شـــعـر خوانا سرود

در آن جمع غـضائر چه غـوغا نمود

 

                            حـکیم بـوعـلی زادهء بــــلـخ بـــود

                            توقــف در آنـجــا ورا  تــلــخ  بو د

 

ابــو الـخـیر که او بـود سـعید را پدر

مـزارش به ترکمن ستان چون گــهر

 

                            بـه بـابای مــیـهنه شــناســند  ورا

                            دعـــا و نـــمــاز و عـبــادت ســـرا

 

بـه بابای طــاهـر که همـــعـصر بود

تــمادح نــمودن  ورا کــــسر بــــود

 

 

                            مـــباهـات و فـــخـر خراسان بـدند

                            چـــراغ سـعادت بــه انســان بـدند

 

پــس از سـی وچـند سال زمام امور

ســلاطـین سـلجـوق نـمودند ظــهور

 

                  

                            بعـام کم از چهـار صـد وسی سریر

                            به سلطان طغـرل شدی چون حریر

 

نیـــشا بور  قـد مــگاه ســـلجوقـــیان

گــوارا به رکــن الــدین از هــر زمان

 

                            امـــیران عــاقــل و تــرکان تــبـار

                            به عـلم و کیـاست به شأن  وقـــار

 

به نــیم از جــهان شــاه مولا شـــدند

بـــه بـــسط عـلوم ســـطح بـالا شدند

 

                            به دریــای احـــمـر و اســــپـا نــیا

                            به چــین و به ارمن و خـردآســـیا

 

نظـــام و ســباط و امــــان پــایـــدار

به یــمن هــمان خــواجــهء هوشیار

 

                            نــظام چـون وزیــر دو  بـارگاه بود

                            به آلـپ ارســـلان و مـلک شاه بود

 

دریـــغــا صــباحــی ز مـــازنــدران

ربودجان آن خواجه چون جانوران

 

                            امـــیـر تــوانــا چــو ســنجــر رسید

                            بـه مــرو هــنر پــرور اخـــتر رسید

 

نسیم هـــنر دشت و صــحرا گـرفت

بهــرخانه ره یافت درآن ، جاگرفت

 

                            چـو انصـاری آن خواجهء نـــامــدار

                            هــرات از وجـودش وزیــن  وقــــار

 

ولیــکن بهــنگام آن پـــیر دیــــن

تأذی نـــمـودی حـسودان به کین

 

 

                            تــولـد بـعـــامــــیکه آمـــــد پــد یــد 

                            بــنای حـکومت به مـــحمـود رسید

 

دیـــگر خــسرو آمـــد و نــاصــر بنام

دو دیـــگر ابــوالفــضل بـــیهـق مقام

 

                            مـــعـاصــربـه پــیر مناجات شـد ند

                            بــتاریخ و اسفار چومشکات شد ند

 

ادیــب و جــبلی و خـــیام ــ رشــــید

عمــاری مهـــستی  شها بی  نـــوید

 

                            نـــد یم  شــهنــشاه امـــیر معــزی

                            نـــظامی زگــنجه نظامـی عروضی

 

امــام غـــــزالــی  فــقــیه کــــبیـــر

دگــــر مــروزی آمــد بشـعـر دلپذیر

 

                            بـنام احمد اسـت شـیخ اسلام ودین

                            مــــزارش بـه تربت به سان نگین

 

زمـخــشر تـوانای عــــلم و کـــلام

فـــقــیه و مـفـسر رهــش مـستدام

                           

                            عــمار خــراسانی است شمس دین

                            دیـــگر ارزق و لامـــعی فخرالـدین

 

دو انــور ز بــلخ و زخــارو رسید

چــراغ ادب ســوزنی ســر رســید

 

                            عــلی اهــل بــاخـرز حسن غزنوی

                            رضـــی نـیشـابور به طــــبع قــوی

 

ادیــب و فقــیهــان و داور بـــد ند

بـــعــهد مــلکــشاه و سنـجـربد ند

 

                            طــغـانـــشاه زشــاهان سلجوق بود

                            بــه عــلم و ثقا فت او مصدوق بود

 

 

ابــوبــکر  قـرشی و یوسف نسیمی

حــقــیقی شـجاعی و احـمد بدیهــی

 

                            مـــشاور بــه فــرهنگ و دانش همی

                            بــد یوان و فــــن و بخـوانش هـــمی

 

حــکیـم آن ســنــائـی والا مـــــقام

بــهــنگام بـــهرام چـو شیخ وامام

 

                            مـــبرا  ز دربـــار و د یــــنار بـــــود

                            مــؤثــردرینعـرصه{ درد خوار} بود

 

حـــکـیم نــزد مـردم قد ردان بــدی

مـــریـد بـــویــوسف هــمدان بــدی

 

                            مـــزار بـویـوسف بــه مــرو قــدیـــم

                            کــه بـود فـــارمــــدی را مرید وندیم

 

بدربار خـوارزم رشــدا لدین است

بــهــنگام اولاد قـطب ا لدین است

 

                            مـحـمد واسـتـز و ایــــل ا رســـــلان

                            تـکـش آمد و شـــاه ســلطان یــــلان

 

عــلاءالدین آمـد تکش قطب الدین

بــتاخــتند به غـور وبهمدان زکین

 

                            بـــقـتل شـــهــاب ، محو سلجـوقیان

                            گــشودند ره فــتح بــه چـنـگیـزیا ن

 

بـیامد ز فـاریـاب اخــضر ظــهیـر

قــزل ارســـلان را مــنور ظـهیـر

 

                            بــهــنگام مــجد و شـــکو و جــلال

                            خــراسان چوشمس وخوارزم هلال

 

به پـارس و بهمـدان وتوران همه

ز عـــلم و کــیاســت همی همهمـه

 

 

                            بــهـر جــا زخــوبـان عالم صـــفـــت

                            رقـــابت بــه عــلم و بـعـرفان وخــط

 

بــخارا بــه فقـه و دراســت چونــور

بــه مـرو میـدرخـشید جلال وغـرور

 

                            فــضــیلت و حــکمـت به شهـرهـری

                            نـیـشابور وبلخ  اصــفهان وبــه ری

 

رســید انــدرین حال سـپاهان مست

حــصـار امــیران زهــرسو شکست

 

                            هـــیولای چــنگــیز بـی پـــا و ســـر

                            فـــرو ریخت عـماد و عـباد وخضــر

 

زمــان تا به اکـتای وارغـون رسید

عـــد یمان بیش ازپنج ملیون رسید

 

                            بـه شـشصد وهـفده سـرآغاز جـنگ

                            تا هفـتصد وهـفتاد کــمان وتفـــنــگ

 

پـس از آنهـمه درد ورنج و زیــان

خــدا بــنده آمـــد و غــازان خــا ن

 

                            بـــد یــن مــحــمـد مــشرف شــــدند

                            بـعـدل و صـــداقــت مــؤظـف شدنـد

 

بـه اطــول زمـانــیکه ایــــجادگشت

ضــریب تــکامــل چـو ایستاد گشت

 

                            نه از بــزم  و نام و نه از بـــار شاه

                            خــبر بــود بــهــــنگام این مــاجـــرا

 

به سروقت کشتی چوطـوفان رسـد

درود و تـــضـرع فـراوان رســـد !

 

                            چـنان وحـشت از عـهد چـنگیز گشت

                            کـه دلــهــا  ز غــمبــاده لبریز گشـت

 

 

تــصوف نــمو کرد غـزل پـا گرفت

قــصا ید  به طرز دیگر جا  گرفت

 

                            هـــمان خـواجه شـمس الدین دیندار

                            مــسلمان نمــودی شــهان و کــــبار

 

بــیامــد جــهان ســخن مـولــوی

تصــوف نــمودار هــر مــثــنوی

 

                            ز بلــخـش گــذر ســوی بــغـداد شد                   

                            بــه قــونــیه بـــیامـد و ایــستاد شد

 

باشـراق و شـمس وطرب رونمود

دلایل و بــرهـان در آ نـــسو نمـود

 

                            نمــا د  تصــوف که عــــطار گـشت

                            سـپس مـولوی را سزاوار  گـــشت

 

فــرید الدین  عــطار یزدا نپرست

نهالــش بدســت مغـولان شکست

 

عــراقــی بــیامــد در این رهگــذر

هــمی مغــربــی اوحـدی همــسفر

 

اگــرمــولوی را غــــزل یـــار بـــود

هــم حـــافظ و سـعـدی درآن تار بود

 

امــیر خــسرو دهــــلوی و حــسن

شــدند هـــمرکابـان این درس وفن

 

قــصیده در ان مقطع اصــلاح گشت

ربــایـنده تر شــد و امــلاح گــــشت

 

                            کمــال اصــفها نی  مــرید شــهـاب

                            شهاب آن سـهـروردی چون آفتاب

 

چـو سعــدی بـشد خانقاهـش وصول

گــرفت ا ز  فضایل جـهانی حــصول

 

 

                            بایام  ســعـــد بــن زنـــگی فـــارس

                            نـبود سعـدی را مـــــیر شیراز پاس

 

بــه آثـار ســعـدی ادب جـان گرفت

قصا ید  عـروجـش ز سلمان گرفت

 

                            چو حمام و خواجـوی وهاتف رسید

                            به خوان ادب صــد تــحایف رســید

 

امــیر خــسرو آن ترک لاچین نژاد

به شــشصد و دوچــشم بدنیا گشاد

 

                            معلم به سیر و ســلـــوک و کــــــیا

                            نظــام الــدین آن خـواجهء اولـــــیا

 

مـــریدش بــود خــسرو دهـــلــوی

بــعــزت رســـید و ثــبات قــــــوی

 

                            غــزلــهـا سرود چـــــنان اســـــتوار

                            بــــــگاه عــلاءالـــــدین نـــامـــــدار

 

خـــراســـان به ابــن یـمـین آشیان

بــعــهـد خــدا بـــند ه آمـــــد زمـان

 

                            بــعـصـر بـو اسـحاق ســردار فارس

                            بــــگــفتی از حـافـظ عوام و خواص

 

مــی و جــرعـه بود و بساط طرب

بــو اســحق عــیاش محمود نسب

 

                            به شعـر جـرعه در شد هـوا وهـوس

                            چـو مـردم بـه دین مــلو کست و بس

 

دگرمـنصورآمد پـس از شاه شجاع

بــه پــیکان تــیمور ، نمودی وداع

 

                            کمــال خـجـند - زین الـدیـن تایـــــباد

                            هــم آوان حــافظ بــشعـر و زهـــــــاد

 

 

مؤرخ به هـفت و بـچهار و بــهشـت

زمــام امـــورات به تـــیمور گـــشـت

 

                            جــوان جــسور و ســــیاســتــمــدار

                            بــه تــرکــان آمــو  رسیدی تـــــبا ر

 

نـفـوذش بـه اوج  قــــتال و غــضب

بـــه هـــند و اروپـــا بــــلاد عــــرب

 

                            الــغ بــیگ بسوی سمرقـند شتافـت

                            چــو شـاهــرخ عـلیه جهالت بتاخت

 

در ایـــام شــاهــرخ که دیندار بــــود

بــه جـــبران مـافــات به پــــیکاربود

 

                            بــترویــج عــلم و ســـواد و کــمال

                            مــثـنی  نــبـیــنی درآن وقـت وحال

 

ز اهـــل هــــری  یار و همــسر گزید

بـنام گــــوهــرشــاد اخــتر گــــــزیـد

 

                            مـــشاور بــعلم و به حــلم و صـلاح

                            بــه اعــمار مــکتب بــه خیر وفلاح

 

حــسین بــایــقراء مــرد تــد بیر بـود

بــه جـــنـبش امــــیر عـــلی شـیربود

 

                            خــبــیران عــرفان و عــلم و حـــکم

                            نــورالـــدین جـــــامــی به زهد و قلم

 

دیـــگر کــاشف واعــــظی هـمــزمان

هــــری مــــرقـد و خــاک هـردویشان

 

                               نـگـنجـد دراین چانته افــزون بـرآن

بـــیـــان اســــــامـی دانـــــشـــوران

 

کـــتابـــی بـــخــواهــد عظــیم وقـطور

نـــشا ید نـوشــتن دراین چنـد ســطور

 

 

اگـر ره  گــزینی بـتاریخ  ، ســــفــر

به تـفــصـیـل بـدانی از این مخـتصر

 

بدان ، سال و ماهـیکه تذکــارگشت

بــتاریخ { هجـرت } پد یـدار گـشت

 

                   اگــرســهـو د یـدیــد دراین پـهـند شت

                   ظــهــیر  از شما خواهد عـلم و گذشت

                  

                  

                            ســرودهء از : محـمد نادر ظــهـیر  

                                                                هــرا ت بــاســـتان

                               E-mail :nadirzheer@yahoo.com

                                             nadirzaheer@gmail.com


December 21st, 2008


  برداشت و بازنویسی درونمایه این تارنما در جاهای دیگر آزاد است. خواهشمندم، خاستگاه را یادآوری نمایید.
 
شعر،ادب و عرفان